Choroszcz w Muzeum Wirtualnym im. Władysława Piotrowskiego

Muzeum Wirtualne im. Władysława Piotrowskiego wzbogaciło się o kolejną galerię prezentującą architekturę drewnianą Podlasia. Projekt „Ostanie spichlerze i dwór na Podlasiu” jest kontynuacją zadania „Kto będzie kochał serdecznie swój zakątek, ten ojczyznę całą również będzie miłował” /Adam Chętnik/ – zrealizowanego przez Fundację Aktywizacja w 2015 roku.

W ramach pierwszego etapu zadania dokonano inwentaryzacji 48 spichlerzy drewnianych z terenu gminy Łapy i Sokoły. W innych gminach położonych nad Narwią, m.in. w gminie Choroszcz, również zachowały się spichlerzyki w architekturze drewnianej, które to stanowią większą część zadania realizowanego w 2016 r. Ciekawą budowlą jest również dwór z XIX wieku w gminie Sokoły.

Dokumentacja zrealizowana w projekcie ma nie tylko udokumentować dziedzictwo kulturowe, ale także promować jego zachowanie. Realizacja projektu przyczyniła się do promocji dawnej architektury Podlasia.

Projekt zrealizowany w 2016 roku przez Fundację Aktywizacja we współpracy z Domem Kultury w Łapach został sfinansowany przez Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego, przy wsparciu organizacyjnym oraz finansowym gminy Choroszcz, należącej do powiatu białostockiego.

Spichlerz – u możnych, najczęściej murowany, nazywany był lamusem. Służył nie tylko do przechowania zboża, ale także narzędzi rolniczych oraz narzędzi gospodarstwa domowego, które w danej porze roku nie były używane.

Stąd też wyrażenie – „oddać do lamusa”.

W gminie Choroszcz  zachował się tego typu tylko jeden spichlerz murowany w miejscowości Rogowo Majątek, zbudowany w 1843 roku. W gospodarstwach drobnoszlacheckich oraz włościańskich występowały spichlerzyki drewniane.

Zinwentaryzowane spichlerzyki pochodzą głównie z okresu po 1945 roku. Najstarszy powstał w 1843 roku, zaś najmłodszy w II połowie XX wieku. Posiadają konstrukcję zrębową, w której ściany składają się z kolejnych warstw ułożonych na sobie belek. Najniższa, zwana podwaliną, najczęściej spoczywa na dużych kamieniach narożnych, pomiędzy którymi, jako wypełnienie są układane mniejsze. Pierwotnie podwaliny były ustawione dość wysoko, co miało zabezpieczać przed wilgocią. Taki spichlerz jest w Złotorii, w siedlisku o dość dużym kącie nachylenia gruntu. Najczęściej do budowy wykorzystano drewno sosnowe. Do zabudowy części szczytowych stryszków, poza drewnem sosnowym, jest użyte nietrwałe drewno topolowe. Sosnę uznawano za dobry materiał budowlany, gdy osiągała wiek nie mniej niż siedemdziesiąt-osiemdziesiąt lat. Na taki właśnie wiek, oceniając grubość tzw. dylów, można określić wykorzystany materiał sosnowy.

W kilku przypadkach właściciele znali pochodzenie drewna: własne lasy prywatne, drewno z okolic Knyszyna lub Puszczy Knyszyńskiej. W badanych w 2015 roku gminach Łapy i Sokoły inwentaryzowane spichlerzyki to obiekty jednokomorowe, chociaż zdarzają się takie, w których są zabudowane przedsionki. Tymczasem w gminie Choroszcz dominują dwukomorowe. Drzwi mają prostą konstrukcję złożoną z trzech-czterech pionowo przybitych desek do dwóch poprzecznych spongów. Zamykane na zamki zapadkowe. Są także solidne lub nawet nietypowe zamknięcia, utrudniające potencjalnym złodziejom dostanie się do spichlerza. Często pojawiają się długie sztaby zamykane śrubą wkręcaną w żeliwny otwór znajdujący się w ościeżnicy. W badanych poprzednio gminach drzwi znajdowały się najczęściej w ścianie szczytowej. I tylko pojedyncze. W gminie Choroszcz dominują spichlerze z dwoma drzwiami w ścianie bocznej.

W żadnym z obiektów nie ma dachu pokrytego strzechą słomianą. Dominuje eternitowa oraz czerwona i cementowa dachówka. Kilka z nich pokrytych jest blachą.

Zaskakuje fakt zasadniczej różnicy w budowie spichlerzyków znajdujących się na obszarze gminy Choroszcz w stosunku do tego typu architektury w dotychczas inwentaryzowanych obiektach znajdujących się w gminach: Łapy i Sokoły. Na terenie gminy Choroszcz dominują spichlerzyki, które posiadają drzwi wejściowe w ścianach bocznych. Wiele z nich posiada także dwoje drzwi. Wynika to, według relacji właścicieli, z dwóch powodów. W wyniku podziałów majątkowych, w miejsce jednego, powstawały dwa gospodarstwa, a ich właściciele użytkowali jeden spichlerz. Drugim powodem były pozarolnicze zajęcia właścicieli obiektów: cieśla, ślusarz, kowal, itd. Dlatego budynki były przedzielone i posiadają dwoje drzwi. Takie spichlerzyki dominują w Klepaczach oraz Złotorii.

Należy zwrócić uwagę na podobieństwa w technice budowy oraz kubaturze opisywanych obiektów. Ich powierzchnia nie jest zależna od wielkości gospodarstwa. Zdaniem kilku gospodarzy ich zbliżona wielkość wynikała z techniki budowy, polegającej na wykorzystywaniu jednolitych bali, łączonych na tzw. jaskółkę.  Zachowane sprzęty poddają się działaniu czasu, lecz nie są niszczone przez właścicieli. Są zdecydowani je zachować. Pojawiają się trendy do ich eksponowania.

Marian Olechnowicz

Realizatorzy projektu dziękują właścicielom inwentaryzowanych spichlerzyków za życzliwość i chęć współpracy. Podczas naszych wizyt w gospodarstwach wskazywali inne obiekty warte dokumentacji ikonograficznej oraz szczegółowego opisu: domostwa oraz ich wyposażenie, a nawet sprzęty znajdujące się na strychach.

Należy zwrócić uwagę, że szczególnie starsi właściciele badanych spichlerzyków nie tylko z chęcią udostępniają obiekty, ale także dzielą się wiedzą rolniczą. Można to wykorzystać w promowaniu walorów turystycznych badanych gmin, a także projektach edukacyjnych skierowanych do młodzieży.

Dziękujemy także władzom gminy Choroszcz oraz Urzędowi Marszałkowskiemu za wsparcie inicjatywy dokumentacji spichlerzyków.

Anna Łapińska-Pękała

Prezes Fundacji Aktywizacja