Jan Klemens Branicki i wybitne kobiety

Redaktor 8 marca 201727 marca 2017

Hetman Jan Klemens Branicki i wybitne kobiety w jego otoczeniu

Jan Klemens Branicki, który przyczynił się do rozwoju województwa podlaskiego (m.in. rozbudował Białystok, dbał o dobra choroskie i tykocińskie) został opisany w wielu książkach i artykułach. Badacze historii nie zwrócili jednak uwagi, że hetmana przez całe jego długie życie (1689-1771) otaczały wybitne kobiety. Z okazji Międzynarodowego Dnia Kobiet warto pokrótce przypomnieć kilka kobiet, które zapewne wpłynęły na to, że Jana Klemensa Branickiego nazywano „najrządniejszym w Polszcze magnatem”.

Matką przyszłego hetmana była Katarzyna Scholastyka z Sapiehów Branicka. Była najmłodszą córką Kazimierza Jana Pawła Sapiehy (ok. 1642-1720) hetmana wielkiego litewskiego i Krystyny Hlebowiczówny. Od 1687 r. była żoną Stefana Mikołaja Branickiego, ojca ostatniego z Gryfitów. Po swoim ojcu, wybitnym polityku odziedziczyła stanowczość i zmysł organizacyjny. Twardą ręką trzymała dobra podlaskie, mimo że były one niszczone przez przeciwników politycznych jej męża. Samodzielnie musiała zarządzać majątkiem kiedy jej mąż w latach 1704-1708 musiał uciekać z Podlasia do Gdańska. Zarząd nad swoimi dobrami mógł przejąć przyszły hetman wielki koronny dopiero po śmierci matki w 1720 r. W 1712 r. dominikanin choroski Augustyn Rakiewicz swoje wydane drukiem „Pięć kazań…” dedykował matce Jana Klemensa Branickiego.

Branicki miał cztery siostry: Krystynę (zm. 1761 r.), która w 1709 r. została wydana za stryjecznego brata swojej matki podskarbiego nadwornego Józefa Franciszka Sapiehę (1679-1744). Druga siostra Konstancja wyszła za podskarbiego wielkiego koronnego hrabiego Karola Sedlnickiego. Trzecia siostra hetmana Elżbieta poślubiła Ksawerego Potockiego. Historycy niewiele wiedzą o dokonaniach trzech pierwszych sióstr hetmana. Natomiast czwarta siostra Urszula została wydana za mąż za księcia Jana Kazimierza Lubomirskiego (1690-1736). Najmłodsza siostra hetmana żyła w latach 1697-1776. Po śmierci męża księżna Urszula Lubomirska starościna bolimowska weszła w świat polityki. Doradzała swojemu bratu Janowi Klemensowi, była przeciwniczką Familii, popierała stronnictwo francuskie.

Pierwszą żoną Jana Klemensa była Katarzyna, córka kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego Karola Stanisława Radziwiłła (1669-1719) i Anny Katarzyny z Sanguszków (1676-1746) urodzona 6 grudnia 1693 r. Ślub Jana Klemensa i Katarzyny Radziwiłłówny odbył się w Białej w 1720 r. Było to szczęśliwe małżeństwo, właściciel Białegostoku bardzo kochał swoją pierwszą żonę. Niestety zmarła ona 16 października 1730 r. Historycy nie są do końca pewni, jakie były przyczyny zgonu. Aby przedłużyć ród Gryfitów, Branicki w 1732 r. pojął za żonę Barbarę z Szembeków Rzewuską (ur. ok. 1700 r.), która rozwiodła się z wojewodą wołyńskim Sewerynem Rzewuskim (zm. 1754). Niestety również to małżeństwo nie było szczęśliwe i szybko się rozpadło. Dopiero trzecie małżeństwo Szembekówny okazało się trwałe ze swym kolejnym mężem marszałkiem francuskim Woldemarem hrabią Loewenthal (1700-1755). Miała z nim córkę Benedyktę Antoninę, która poślubiła miecznika wielkiego litewskiego Aleksandra Ossolińskiego (zm. po 1789).

Trzecią żoną Branickiego, którą poślubił w wieku 59 lat była Izabella z Poniatowskich Branicka, córka wojewody mazowieckiego Stanisława Poniatowskiego i Konstancji z Czartoryskich. Była siostrą króla Stanisława Augusta. To dla młodej żony hetman przebudował pałacyk w Choroszczy, w którym Izabella przebywała w letnich miesiącach. W Choroszczy odbywały się huczne imieniny hetmanowej, które ściągały dostojników z całej Rzeczpospolitej i okoliczną szlachtę. Izabella Branicka skupiała wokół siebie artystów różnych dziedzin sztuki. Jak pisali o niej historycy, była pobożna, uczynna, lubiła dworskie życie towarzyskie. Po śmierci hetmana w 1771 r. poślubiła potajemnie swoją wielką miłość wojewodę mazowieckiego i generała wojsk koronnych Andrzeja Mokronowskiego (1713-1784). Zmarła w Białymstoku w 1808 r. i w tym mieście została pochowana

Wybitnymi kobietami były też dwie teściowe Jana Klemensa Branickiego. Matka jego pierwszej żony księżna kanclerzyna wielka litewska Anna Katarzyna z Sanguszków Radziwiłłowa była żoną Karola Stanisława Radziwiłła w latach 1692-1719. Po śmierci męża przez ponad 25 lat skutecznie zarządzała odziedziczonymi dobrami, przyczyniła się tym samym do rozwoju gospodarczego swych posiadłości. W 1732 r. pomyślnie zakończyła wieloletni spór z Sapiehami o dobra neuburskie.

Matką Izabelli Branickiej, trzeciej i ostatniej żony hetmana była żona podskarbiego wielkiego litewskiego i kasztelana krakowskiego Konstancja z Czartoryskich Poniatowska (ur. ok. 1691 r., zm. 1759). Jej synowie zapisali się chlubnie i niechlubnie na kartach osiemnastowiecznej historii Rzeczpospolitej, była matką króla Stanisława Poniatowskiego i prymasa Michała Poniatowskiego. W ciągu swego niedługiego życia czynnie uczestniczyła w wydarzeniach politycznych kraju. Miała wielki autorytet, była jedną z najbardziej wpływowych osób w Familii – stronnictwie, które osadziło jej syna na tronie Polski.

Dwór hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego przyciągał wybitnych przedstawicieli świata kultury. W latach pięćdziesiątych XVIII w. w Białymstoku i w Choroszczy rezydowała najwybitniejsza staropolska poetka, skarbnikowa żydaczowska Elżbieta z Kowalskich Drużbacka. Elżbieta Drużbacka urodziła się około 1698 lub 1699 r. w Wielkopolsce. Zmarła 14 marca 1765 r. w Tarnowie. W 1721 r. poślubiła Kazimierza Drużbackiego, miała dwie córki. Jej osobiste losy były tragiczne. Około 1740 r. zmarł jej mąż. Wdowa z dwoma córkami podróżowała po dworach magnackich m.in. Sieniawskich, Czartoryskich, Sanguszków. W 1760 r. umarła na ospę jej starsza córka Marianna i sześcioro jej dzieci. Młodszą córkę poetka straciła kilka lat wcześniej. Przy życiu pozostała tylko jedna wnuczka, którą wydano za mąż za Dębińskiego i była po kądzieli babką Aleksandra hrabiego Fredry. Jeszcze przed śmiercią swojej córki i wnucząt osiadła w klasztorze bernardynek w Tarnowie. Pisała wiersze liryczne, satyryczne i sielankowe oraz poematy epickie. Jej wiersze, obok tematyki religijnej, charakteryzowały się wrażliwością na otaczającą przyrodę, wnikliwą obserwację obyczajową i satyryczny spojrzeniem. Przebywając w Białymstoku, była nadworną literatką Jana Klemensa i Izabelli Branickich. Pisała dla nich wiersze okolicznościowe z okazji urodzin i imienin oraz panegiryki przedstawiające Jana Klemensa jako dzielnego żołnierza i pierwszego wodza Rzeczpospolitej. Chwaliła również urodę i dobry charakter Izabelli Branickiej.

Sukcesy gospodarcze, urbanistyczne i kulturalne, jakie osiągnął hetman Jan Klemens Branicki, były zapewne w jakimś stopniu inspirowane przez przebywające w jego otoczeniu kobiety, wybitne przedstawicielki swojej epoki.

Waldemar Barszczewski

[Pokaz zdjęć]