Christian August Moes – sylwetka choroskiego fabrykanta
11 września 2022 r. przypadła 150. rocznica śmierci Chrystiana Augusta Moesa (1810–1872), założyciela zakładów sukienniczych w Choroszczy i nestora gałęzi rodu osiadłej na ziemiach polskich. Jest to przykład człowieka, który dzięki pracowitości, wytrwałości i konsekwencji w działaniu doszedł do znacznego majątku, poczynając od przysłowiowego zera.
Przyszły fabrykant urodził się 10 kwietnia w Montjoie niedaleko Akwizgranu. Był synem Marii Agnieszki z domu Voss i Ernsta Wilhelma, który z braku uzdolnień krasomówczych zrezygnował z tradycyjnej w tej rodzinie kariery duchownego i podjął pracę jako urzędnik w manufakturze sukienniczej. Po ukończeniu miejscowej szkoły elementarnej Christian August w wieku 15 lat przerwał naukę i rozpoczął pracę w fabryce sukna w Vervies, gdzie w krótkim czasie właściciele przedsiębiorstwa powierzyli mu nadzór nad robotnikami w filii w Chainine, zaś później otrzymał stanowisko w centrali w Vervies.
Od 1830 r. był stałym mieszkańcem Zgierza, gdzie został zatrudniony na stanowisku buchaltera, a potem dyrektora jednej z fabryk włókienniczych Fryderyka Wilhelma Zacherta, gdy zaś pracodawca uznał sytuację polityczną za dobry pretekst do obniżenia mu pensji, postanowił się usamodzielnić. Zajmował się handlem zagranicznym sprzętem i materiałami do zgrzeblania i tkania wełny, początkowo jako przedstawiciel firm belgijskich, potem samodzielnie. 11 maja 1837 r. ożenił się z Constantią Boese, córką handlarza win z Sieradza. Posag żony umożliwił mu rozszerzenie działalności gospodarczej – w 1838 r. założył wraz z bratem Friedrichem manufakturę sukienniczą „Bracia Moes”.
Wprowadzenie przez władze carskie granicy celnej pomiędzy Królestwem Polskim a Rosją i związane z tym utrudnienia skłoniły Moesa do przeniesienia kapitału na wschód. W 1840 r. przeniósł się do Choroszczy, gdzie od ówczesnych właścicieli miasteczka – Mostowskich – wydzierżawił na dogodnych warunkach teren i budynki dawnej letniej rezydencji hetmana Branickiego. Firma C.A.Moes at comp. w 1846 r. zatrudniała już 500 osób, później zaś stała się największym przedsiębiorstwem włókienniczym Białostocczyzny i jednym z największych przedsiębiorstw wytwarzających w Rosji kort. Fabryka posiadała własne składy w Warszawie, Wilnie, Kijowie, Połtawie, Petersburgu, Odessie, Charkowie i Moskwie. Przedsiębiorca oprócz rozbudowy fabryki rozpoczął także budowę osiedla mieszkaniowego, zapewnił swoim robotnikom opiekę zdrowotną: otworzył aptekę, zbudował szpital i zorganizował kasę chorych. Dla domowników i pracowników wyznania ewangelickiego wzniósł dom modlitwy wraz z dwuklasową szkołą elementarną.
W 1851 r. Moes od Marii ze Skorupków Ratomskiej nabył na korzystnych warunkach dobra Pilica w guberni kieleckiej. Na jego potrzeby wrocławski architekt Waseman rozbudował i przystosował historyczny zamek, w którym małżeństwo Moesów wraz z młodszymi dziećmi zamieszkało na stałe od 1859 r. Przemysłowiec na terenie swych nowych dóbr założył dużą fabrykę kortu, farbiarnię, młyn parowy i tartak, a we wsi Wierbka wytwórnię papieru. Również tam budował domy dla robotników, ufundował szkołę, łaźnię i synagogę a okolicznym mieszkańcom udostępnił park przypałacowy. Uwłaszczył chłopów i stworzył nowoczesne gospodarstwo rolne.
Wybuch powstania styczniowego i związane z tym niepokoje zmusiły fabrykanta do wyjazdu na rok do Görlitz, w latach następnych zdrowie przemysłowca pogorszyło się i lekarze zalecili mu pobyt w uzdrowisku. Wyjeżdżał do kurortów w Ems, Nicei i Montreux, a w podróżach często towarzyszyła mu córka Amalia. Do dolegliwości płucnych dołączyły się nerkowe oraz kłopoty z sercem, cierpiał na puchlinę wodną, wreszcie wylew krwi do mózgu odebrał mu mowę. Zmarł 11 września 1872 r. w Pilicy, zaś zgodnie z ostatnią wolą ciało jego przewieziono do Choroszczy i pochowano w grobowcu na nowo powstałym cmentarzu protestanckim.
Christian August Moes miał 15 dzieci, z czego pełnoletność osiągnęło 10. Pierworodny syn Carl August (1841–1888) po śmierci ojca przejął zakłady w Choroszczy, zaś Camillus Alfred (1852–1882) był właścicielem gospodarstwa ogrodniczego w pobliskich Nowosiółkach. Konstanty Moes-Oskargiełło (1849–1910) był jednym z pierwszych propagatorów wegetarianizmu, natomiast Julius Alexander (1856–1928) unowocześnił i rozbudował zakłady papiernicze w Wierbce, gdzie wybudował okazały pałac. Moesom, nie tylko z Choroszczy, poświęcona jest wystawa plenerowa, którą od 9 września można zobaczyć na dziedzińcu przed Muzeum Wnętrz Pałacowych w Choroszczy.
Tekst: Anna Dąbrowska
Zdjęcie pałacu: Wikipedia
Jednocześnie informujemy, że do końca roku na dziedzińcu przed Muzeum Wnętrz Pałacowych w Choroszczy można oglądać wystawę „Moesowie nie tylko z Choroszczy”. Więcej informacji: http://muzeum.bialystok.pl/muzeum-wnetrz-palacowych-w-choroszczy/wystawy-czasowe
