Wiwat Konstytucja! Wiwat wszystkie stany!

Wiwat Konstytucja! Wiwat wszystkie stany! Tym okrzykiem publicznie deklarowano zgodę na przyjęcie ustawy rządowej uchwalonej w Warszawie przez skonfederowany sejm w dniu 3 maja 1791 roku. To wydarzenie sprzed ponad dwóch wieków jest obchodzone jako święto narodowe i jest to dzień wolny od pracy. Na ile Konstytucja 3 Maja jest ważna dziś i dlaczego budzi takie uczucia patriotyczne?

W okresie staropolskim w dziedzinie prawa bardzo powszechnie stosowano zapożyczenia z języka łacińskiego. Wszelkiego typu nowe prawa lub modyfikacje już istniejących regulacji prawnych zwano popularnie konstytucjami (łac. constitutio – ustanowienie, regulacja). Akt Konstytucji 3 Maja został określony jako ustawa rządowa, ponieważ ustalał na nowo ustrój państwowy Polski. Siłą przyzwyczajenia akt z 3 maja nazywano więc powszechnie konstytucją, co z czasem stało się synonimem ustawy zasadniczej, czyli określającej ustrój państwa.

Ustawa rządowa z dnia 3 maja 1791 r. regulowała na nowo zasady funkcjonowania państwa polskiego. Jej najważniejszymi ustaleniami było ograniczenie zasad wolnej elekcji i demokracji szlacheckiej, które paraliżowały ustawodawstwo polskie od wielu dziesięcioleci i doprowadziły do słabości ekonomicznej i militarnej państwa. w ustawie wyrażono potrzebę nadania pewnych praw politycznych i gospodarczych mieszczanom, którzy dotychczas byli pozbawieni tych pierwszych i upośledzeni w drugich, a także ustalała ochronę państwa nad chłopami, co miało ograniczyć nadużycie pańszczyzny. Skasowano dotychczas istniejącą i nagminnie stosowaną zasadę liberum veto, która pozwalała nawet pojedynczemu posłowi, w ramach sprzeciwu, zerwać sejm walny i unieważniać podjęte już na nim uchwały. Konstytucja ustalała trójpodział władzy (prawodawcza, wykonawcza i sądownicza).

Konstytucja zmieniała także ustrój państwowy. Znosiła ona obowiązującą od 1569 r. unię polsko-litewską i ustanawiała nowe, jednolite państwo, Rzeczpospolitą Polską, która miała być monarchią dziedziczną. Ważnym postanowieniem było powołanie stałej, 100-tysięcznej armii. Bardzo ważne, choć niezrealizowane z racji krótkotrwałości obowiązywania konstytucji, było ustalenie stałego podatku dochodowego dla szlachty i duchowieństwa, zamiast niedostosowanych do epoki dotychczasowych podatków ziemskich i trudno ściągalnych podatków nadzwyczajnych.

Konstytucja została uchwalona w ramach prac Sejmu Czteroletniego i wprowadzała nową jakość funkcjonowania państwa. Niestety, ustawa rządowa nie miała szans na szersze wejście w życie, ponieważ przeciwne jej postanowieniom stronnictwo, któremu przewodzili najwięcej na niej tracący magnaci, zawiązała konfederację, która była narzędziem w rękach cesarzowej rosyjskiej Katarzyny II. Konfederaci, wsparci wojskami rosyjskimi, zlikwidowali zalążki nowej administracji państwowej, która zaczęła się kształtować na mocy Konstytucji 3 Maja. Sparaliżowany i pozbawiony armii kraj, okupowany przez 100-tysięczny korpus rosyjski  nie miał szansy obrony, kiedy to w 1793 r. doszło do drugiego rozbioru. Insurekcja kościuszkowska która wybuchła w następnym roku miała na celu doprowadzić do odzyskania niepodległości, więc władcy Rosji, Prus i Austrii zgodzili się na ostateczny rozbiór Polski, który nastąpił w 1795 r.

Mimo utraty niepodległości, Polacy nie zapomnieli o postanowieniach Konstytucji 3 Maja i stawiali ją jako wzór prawodawstwa w okresie trwania zaborów. Konstytucja jako zbiór praw dla wszystkich obywateli była bowiem pomysłem na ten czas nowatorskim; rozszerzającym, wyrównującym i unowocześniającym funkcjonowanie państwa i pierwszym wielkim krokiem w stronę utworzenia nowoczesnego społeczeństwa. Stała się więc symbolem niezależności, samostanowienia i postępu, który doczekał się w 1919 r. ustanowienia ku jej uhonorowaniu święta państwowego. W 1990 r. święto to, po nieobecności w okresie PRL, zostało przywrócone.

Pierwsza strona drukowanej edycji Konstytucji 3 Maja, wyd. Warszawa 1791 r.

Grafika z góry: K. Wojniakowski, Uchwalenie Konstytucji 3 Maja, obraz olejny, 1806 r.